Σχολικός εκφοβισμός... η νέα "Μόδα" της εποχής - Eυδοκία Παπαδοπούλου - Psychologized

Ο εκφοβισμός δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο· ωστόσο, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει τύχει ιδιαίτερης επιστημονικής προσοχής. Εκφοβισμός ορίζεται ως η εσκεμμένη επιθετική συμπεριφορά που είναι επαναλαμβανόμενη, περιέχει κατάχρησηεξουσίας και ανισότητα στη δύναμη. Κατευθύνεται προς άτομα που εκλαμβάνονται από τους θύτες ως αδύναμα, σωματικά ή ψυχολογικά, και χαρακτηριστικό είναι πως τα θύματα δυσκολεύονται να υπερασπιστούν τον εαυτό τους και να διαχειριστούν την κατάσταση. Μπορεί να λάβει χώρα στο σχολικό περιβάλλον αλλά και σε άλλα πλαίσια, όπως ο διαδικτυακός κόσμος.

Ο εκφοβισμός μπορεί να λάβει πολλές μορφές. Μια από τις πιο συνηθισμένες μορφές είναι ο σωματικός που περιλαμβάνει χτυπήματα, κλωτσιές, τσιμπήματα ή καταστροφή προσωπικών αντικειμένων. Ο λεκτικός εκφοβισμός είναι, επίσης, συνηθισμένος και αφορά σε πειράγματα, κοροϊδίες, προσβολές, βρισιές, σεξουαλικά και άλλα υπονοούμενα και ανάρμοστες χειρονομίες. Ο έμμεσος / κοινωνικός εκφοβισμός αναφέρεται σε εκδηλώσεις εκφοβισμού, όπως οι απειλές, οι εκβιασμοί, η διάδοση φημών, η απαίτηση χρημάτων ή αντικειμένων, η κοινωνική απομόνωση κλπ. Τέλος, μια πολύ διαδεδομένη μορφή εκφοβισμού είναι ο ηλεκτρονικόςεκφοβισμός (διαβάστε άρθρο για cyber-bullying) που συμβαίνει στο διαδίκτυο ή μέσω κινητού τηλεφώνου και περιλαμβάνει απειλές και προσβολές, δυσφήμιση, δημοσιοποίηση πληροφοριών και εικόνων χωρίς άδεια, κοινωνική απομόνωση, ψεύτικη ταυτότητα με σκοπό την εκμαίευση πληροφοριών και την γελιοποίηση του ατόμου.

Ποιοι είναι, όμως, οι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο ένα παιδί να εμπλακεί σε εκφοβισμό στο σχολικό πλαίσιο;

Ας εξετάσουμε τους παράγοντες αυτούς σε διάφορα επίπεδα:

Ø οικογένεια: χαρακτηριστικά των γονέων (αυταρχικότητα, τιμωρητικότητα, έλλειψη υποστήριξης), χρήση (σωματικής) βίας ως μέσο πειθαρχίας, έλλειψη ορίων μέσα στην οικογένεια, έκθεση του παιδιού σε γονεϊκή βία, ανοχή απέναντι στην επιθετική και βίαιη συμπεριφορά του παιδιού.

Ø άτομο: ιδιοσυγκρασία και προσωπικότητα του παιδιού (επιθετικότητα, υψηλή ή χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση, έλλειψη ικανότητας κατανόησης του άλλου).

Ø σχολείο: ανταγωνιστικότητα, έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των μαθητών αλλά και ανάμεσα στον εκπαιδευτικό και τους μαθητές, ανοχή στη βία, αδιαφορία για τον συναισθηματικό κόσμο των μαθητών, έλλειψη συνεργασίας και συμμετοχής των γονέων στη σχολική ζωή, ανεπάρκειες ως προς την πολιτική του σχολείου και τις κυρώσεις κατά του εκφοβισμού.

Ø κοινότητα: υψηλά επίπεδα βίας και έλλειψης ασφάλειας στη γειτονιά, κοινωνικές ανισότητες, κοινωνικές νόρμες που ενθαρρύνουν τη βία, υψηλά επίπεδα ανεργίας.

Ø κοινωνία: ανοχή βίας, εκφοβισμός και κατάχρηση δύναμης και εξουσίας στην κοινωνία, απεικονίσεις βίας και εκφοβισμού στα ΜΜΕ.

Οι έρευνες υποστηρίζουν πως τόσο οι θύτες όσο και τα θύματα παρουσιάζουν συγκεκριμένα ατομικά χαρακτηριστικά. Ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά το «προφίλ» του θύτη και του θύματος.

Χαρακτηριστικά του θύτη

Το άτομο που εκφοβίζει χαρακτηρίζεται από μία έντονη, εξωστρεφή προσωπικότητα. Το στοιχείο της παρορμητικότητας είναι κυρίαρχο, όπως επίσης και το επιθετικό ύφος. Ο θύτης είναι συνήθως ένα άτομο χειριστικό, που υπολείπεται ανοχής στη διαφορετικότητα και ενσυναίσθησης. Έχει μάθει να επιλύει τις αντιπαραθέσεις του με τους άλλους μέσω της βίας, διακιολογεί τις επιθετικές του πράξεις ως πρόκληση του θύματος και ελαχιστοποιεί τις συνέπειες της στάσης του απέναντι στο άτομο που εκφοβίζει. Συχνά, φαίνεται να διακρίνεται από υψηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση, που όταν νιώσει ότι κλονίζεται, αντιδρά με επιθετικότητα. Σε αρκετές περιπτώσεις, εναλλάσσεται σε ρόλους θύτη-θύματος.

Χαρακτηριστικά του θύματος

Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, υπάρχουν δύο τύποι θυμάτων. Η πρώτη thumaκατηγορία είναι αυτή των παθητικών θυμάτων και αναφέρεται στα πρόσωπα που δεν έχουν προκαλέσει άμεσα τον εκφοβισμό. Συνήθως είναι άτομα αγχώδη, ανασφαλή, μοναχικά, με χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Γίνονται στόχος των θυτών επειδή μπορεί να ανήκουν σε κάποια μειονοτική ομάδα (εθνικότητα, θρησκευτική πίστη, σεξουαλικός προσανατολοσμός, κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, σωματική εμφάνιση κλπ).

Στη δεύτερη κατηγορία υπάγονται τα προκλητικά θύματα. Ονομάζονται προκλητικά γιατί μπορεί να έχουν συμβάλλει με κάποιο τρόπο και έως κάποιο βαθμό στον εκφοβισμό που δέχονται επειδή συμπεριφέρονται με προκλητικό και ενοχλητικό τρόπο απέναντι στους συνομηλίκους τους. Σε αυτή την κατηγορία συμπεριλαμβάνονται παιδιά αντιδραστικά, αδέξια, υπερκινητικά, με έλλειψη προσοχής, παρορμητικά κ.ο.κ.

Αναπόφευκτα, μια κατάσταση εκφοβισμού δεν θα μπορούσε να μην έχει δραματικές συνέπειες στην ψυχική υγεία του θύματος αλλά και του θύτη.

Ένα άτομο που εκφοβίζεται παρουσιάζει ορισμένα συμπτώματα – συνέπειες σε πολλούς τομείς της ζωής του. Σε σωματικό επίπεδο, ένα άτομο που υπόκειται εκφοβισμό εμφανίζει χτυπήματα, στραμπουλήγματα, αυξημένα επίπεδα άγχους, έλλειψη όρεξης και διαταραχές ύπνου, έλλειψη ισορροπίας στο βάδισμα, πονοκεφάλους και στομαχόπονους, πόνους σε διάφορα σημεία του σώματος, απροσεξία καθώς περνά το δρόμο.

Σε γνωστικό επίπεδο, το παιδί που θυματοποιείται είναι πιθανό να παρουσιάζει χαμηλή σχολική επίδοση, άρνηση να πάει στο σχολείο, σκασιαρχείο, διάσπαση προσοχής, έλλειψη κινήτρων για μάθηση, αποφυγή έκφρασης σκέψεων και υποβολής ερωτήσεων μέσα στην τάξη μόνο και μόνο για να μην τραβήξει την προσοχή.

Στον κοινωνικό τομέα, συχνά τα παιδιά ακολουθούν τις ομάδες των δημοφιλών συνομηλίκων τους από φόβο μήπως υποστούν χειρότερη μορφή βίας, προσκολλώνται και εξαρτώνται αποκλειστικά από ένα και μοναδικό φίλο και τρέμουν μήπως τον χάσουν και μείνουν μόνα, συνάπτουν σχέσεις με άτομα με επίσης χαμηλές δεξιότητες που αδυνατούν να τα προστατεύσουν και παρατηρείται μια αδυναμία σύναψης αληθινών φιλιών ακόμη κι όταν ο εκφοβισμός λάβει πλέον τέλος.

Σε επίπεδο ψυχολογικό και ως προς την αυτοεικόνα, το παιδί τείνει να είναι ιδιαίτερα ευάλωτο σε οποιαδήποτε κριτική, είναι απαιτητικό και επικριτικό ως προς τον εαυτό του και τους άλλους, μπορεί να ξεσπά στο σπίτι και να γίνεται επιθετικό, βρίσκεται σε μια κατάσταση διαρκούς άμυνας, είναι φοβισμένο και κατακλύζεται από αισθήματα άγχους, κατάθλιψης και (σε ακραίες περιπτώσεις) αυτοκτονικούς ιδεασμούς.

Από την άλλη πλευρά, συνέπειες, μακροπρόθεσμες, υπάρχουν και στο θύτη. Έρευνες καταδεικνύουν πως άτομα που εκφοβίζουν αδυνατούν να αποδεχθούν τον εαυτό τους και να αντλήσουν αυτοεκτίμηση με θετικούς τρόπους. Σταδιακά, η ομάδα των οπαδών τους υποχωρεί και στο τέλος μένουν μόνοι με αυξημένα τα επίπεδα της κατάθλιψης και του άγχους. Δυσκολεύονται να συνάψουν διαπροσωπικές σχέσεις, χαρακτηρίζονται από αυξημένες πιθανότητες για (κατα)χρηση εξαρτησιογόνων ουσιών (αλκοόλ, ναρκωτικά) και παρατηρείται πως αντιδρούν με βίαιο τρόπο απέναντι στη σύζυγο και τα παιδιά τους.

Μπορεί να γίνει κάτι για να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο αυτό; Λαμβάνοντας υπόψη τις συνέπειες του εκφοβισμού στο άτομο, γίνεται φανερό πως είναι αδήριτη ανάγκη για λήψη μέτρων ώστε η κατάσταση αυτή να μετριαστεί.

Στο σχολικό επίπεδο, είναι καταρχήν ιδιαίτερα σημαντικό οι εκπαιδευτικοί να επιμορφώνονται ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν ένα πιθανό περιστατικό εκφοβισμού, να μην αδιαφορούν και να μην θεωρούν πως αυτές οι εκδηλώσεις επιθετικότητας είναι «της ηλικίας». Είναι σημαντικό να έχουν το νου τους, να ακούνε προσεκτικά τους μαθητές και να ενημερώνουν τους γονείς σε περίπτωση που προκύψει κάποιο περιστατικό εκφοβισμού. Παράλληλα, κρίνεται αναγκαίο να ενθαρρύνεται η συνεργασία μεταξύ των μαθητών και η ανάδειξη των ταλέντων τους μέσω διάφορων δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων. Οι εκπαιδευτικοί χρήσιμο θα ήταν να αφιέρωναν λίγο χρόνο για συζήτηση σχετικά με θέματα εκφοβισμού και όποτε τους δίνεται η ευκαιρία να την ενσωματώνουν στο πρόγραμμα της διδασκαλίας. Τέλος, αναγκαία είναι η ανάπτυξη προγραμμάτων ψυχοκοινωνικής αγωγής που προάγουν την ψυχοκοινωνική υγεία των μαθητών και η επιτήρηση των χώρων όπου συνήθως εκδηλώνεται ο εκφοβισμός, όπως πχ στην αυλή κατά την ώρα του διαλείμματος.

Σε περίπτωση που είστε γονείς και υποψιάζεστε ή σας εξομολογηθεί το παιδί σας πώς εκφοβίζει ή εκφοβίζεται τι μπορείτε να κάνετε;

· Διατηρήστε την ψυχραιμία μας και ακούστε με μεγάλη προσοχή τη μαρτυρία του παιδιού σας. Μην εισπράξετε την εξομολόγηση του παιδιού με επιπόλαιο τρόπο και μην δείξετε πως αμφισβητείτε τα λεγόμενά του. Ενδιαφερθείτε για αυτό και προσπαθήστε να βρείτε μια από κοινού λύση.

· Μην επιρρίπτετε ευθύνες στο παιδί για τον εκφοβισμό. Ακόμη κι αν το παιδί σας είναι αυτό που εκφοβίζει, κάποιος λόγος θα υπάρχει που το οδήγησε σε αυτή την συμπεριφορά. Αντί να το επικρίνετε και να το μαλώνετε, προσπαθήστε να καταλάβετε τι κρύβεται πίσω από τον εκφοβισμό.

· Μάθετε εσείς οι ίδιοι πρώτα να ελέγχετε το θυμό σας και μην επιβάλλετε υπερβολικά αυστηρή (σωματική) τιμωρία στο παιδί σας. Αποτελέστε παράδειγμα προς μίμηση και αποδείξτε στο παιδί με τη στάση σας πως υπάρχουν κι άλλοι τρόποι, εκτός από τη βία, για να επιλυθούν οι συγκρούσεις.

· Σε περίπτωση που το παιδί σας εκφοβίζεται, μην το ενθαρρύνετε να αντιδράσει με βία. Χρειάζεται υπομονή και προσπάθεια. Προσπαθήστε να τονώσετε την αυτοπεποίθηση του παιδιού σας μέσω δραστηριοτήτων και βοηθήστε το να ανακαλύψει τυχόν κρυφά ταλέντα. Ενθαρρύνετέ το να δημιουργήσει νέες φιλίες.

Παρακάτω, παρατίθεται ένα βίντεο νεαρών Αμερικανών που βιντεοσκόπησαν τις αντιδράσεις και τις στάσεις των περιστατικών απέναντι σε ένα σκηνοθετημένο περιστατικό εκφοβισμού. Μόνο ελάχιστοι έσπευσαν να βοηθήσουν το θύμα. Εσείς τι θα κάνατε;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Καραβόλτσου, Α. (2013). ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Διαθέσιμο:http://blogs.sch.gr/kyriakou/files/2013/02/sxolikos_ekfovismos.pdf . Ανασύρθηκε: 7/2/2014.

Ψάλτη, Α., Κασάπη, Σ. & Δεληγιάννη-Κουιμτζή, Β. (2012). Σύγχρονα ψυχοπαιδαγωγικά ζητήματα: Ο εκφοβισμός στα ελληνικά σχολεία. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα.